بررسی روش‌شناختی پایان‌نامه‌های دوره دکترای علوم‌سیاسی و روابط‌بین‌الملل دانشگاه تهران

بررسی روش‌شناختی پژوهش‌های علمی، هدف نهایی بحث اینجانب در این مقاله می‌باشد که نیازمند توضیح دو نکته در آغاز کار است: منظور از بررسی روش‌شناختی، بررسی روش‌های به‌کاررفته در این پژوهش‌هاست و جنبۀ روش‌شناختی دارد نه محتوایی. دوم اینکه این بررسی با دید نقادی یا آسیب‌شناسانه صورت گرفته و به‌داوری انجامیده است. ملاک به‌کار رفته در این نقد و ارزیابی اصول روش پژوهش علمی و چگونگی کاربست آن در این پایان‌نامه‌هاست و ازاین‌رو توضیح کوتاهی در مورد چگونگی کاربست روش علمی در پژوهش پدیده‌های سیاسی و بین‌المللی به‌عنوان ملاک ارزیابی، لازم است. اما هدف نهایی فراتر از ارزیابی این پایان‌نامه‌ها بوده و در پی آن است تا ملاکی برای ارزیابی کارهای پژوهشی در علوم‌اجتماعی به‌طورکلی و به‌ویژه در علوم ‌سیاسی و روابط بین‌الملل ارائه دهد و تاحدممکن این داوری‌ها را بر اصولی استوار سازد و از ذهن‌گرایی و سلیقه‌محوری جلوگیری نماید. نویسنده بر این باور است اشاره کوتاهی به انگیزه و پیشینه داوری در پژوهش‌های علمی می تواند به‌فهم بهتر این بحث یاری نماید.
از سالیان دور به‌ویژه در پی انقلاب صنعتی برای اطمینان از کیفیت کالاهای تولید شده، روالی به نام کنترل کیفیت برقرار گردید. بعد از آنکه فرآورده علمی نیز به‌عنوان کالای فرهنگی به‌شمار آمد، چگونگی کنترل کیفیت آنها نیز مطرح شد. از آنجا که تولید کالاهای علمی از طریق پژوهش صورت می‌گیرد، برای کنترل پژوهش‌ها، روش ارزیابی یا داوری درپیش‌گرفته شد؛ آن‌هم بدین معنی که کارهای پژوهشی را پیش از چاپ و پخش در اختیار افراد متخصص قرار می دهند تا درباره آنها داوری کنند. این روال در جامعه علمی ایران نیز از مدتی پیش رواج یافته است. از آنجا که داوری یعنی قضاوت اما معلوم نیست این قضاوت برپایه چه ملاکی صورت می‌گیرد، به نظر می رسد عموماً به‌علم قاضی تکیه می‌شود؛ روالی که پیش از انقلاب مشروطه در امور قضایی ایران به‌کار بسته می‌شد. البته این روال قضاوت در گذشته‌های دور در سرزمین‌های دیگر نیز معمول بود اما معلوم شد صرفنظر از کمّیت و کیفیت علم قاضی، قضاوت او می‌تواند نادرست و غیرعادلانه باشد؛ اساساً به‌پاس اطمینان از عادلانه و بی‌طرفانه بودن قضاوت بود که قوانین را تدوین و قضاوت را بر اصولی استوار می‌ساختند.
با درنظرگرفتن اینکه پژوهش علمی، یا روال تولید کالای علم، خود دارای اصول و قواعد شناخته شده‌ای است و به‌راحتی می‌تواند جانشین علم داور در مقام قضاوت درباره پژوهش‌های علمی باشد، در این نوشته، قواعد و اصول بنیادی پژوهش علمی به‌شکل بسیار فشرده بیان شده به امید اینکه به‌عنوان ملاکی در داوری های علمی- به‌ویژه در پژوهش‌های سیاسی- مورد توجه داوران قرار بگیرد. البته درباره روش پژوهش علمی اختلاف‌نظر زیادی وجود دارد اما اصول بنیادی آن از قبیل مشاهده واقعیت، تلاش برای فهم آن، گردآوری داده‌ها و ارزیابی نتیجه این تلاش، عملاً در هر پژوهشی رعایت می‌گردد و بدین ترتیب حداقل عامل مشترکی است که می‌تواند به‌عنوان ملاک داوری به‌کار رود و هدف اصلی این پژوهش را برآورده سازد