آسیب شناسی روابط بازرگانی ایران و افغانستان از منظر رهیافت اقتصاد سیاسی (2018-2001)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

2 استادیار و عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه بیرجند

3 استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه بیرجند

چکیده

   رتبه نخستِ ایران در صادرات کالا به افغانستان در سال‌های 2017-2015م. حاکی از تحولی عظیم در روابط اقتصادی دو کشور و تأثیرگذار بر تعاملات سیاسی آنان است. بااین‌وجود، پیوندهای بازرگانی ایران و افغانستان با مشکلات متعددی همراه است. نوشتار حاضر، با کاربست رهیافت اقتصاد سیاسی، مطالعه تاریخیِ روابط خارجی دو کشور (2018-1794م.) و طرح این پرسش که؛ مهم‌ترین چالش‌های سیاسی و اقتصادیِ تأثیرگذار در روابط بازرگانی ایران و افغانستان در سطوح ملی، منطقه‌ای و جهانی (2018-2001م.) کدام­اند، درصدد شناسایی و تحلیل این مشکلات برآمده است. اهمیت پژوهش، بازنمایی دگردیسی تحولات خارجیِ دوجانبه­و چندجانبه­ی اخیرِ ایران و افغانستان با رویکردی اقتصادی است. یافته‌های مقاله، حاوی چند نکته است. نخست؛ تاریخ روابط اقتصادی ایران و افغانستان، متأثر از فرازونشیب‌های گفتمان‌های حاکم بر سیاست خارجیِ دو کشور و نظام بین‌الملل بوده است. دوم؛ بی‌ثباتی سیاسی-اقتصادی، فساد اداری و اقتصاد رانتی در هر دو کشور، بازتاب‌های منفی بر تعاملات بازرگانی آنان گذاشته است. سوم؛ سازمان‌های منطقه‌ایِ اقتصادی نظیر اکو، نتوانسته‌اند در گسترش روابط اقتصادی ایران و افغانستان نقش بسزایی ایفا کنند. بااین‌وجود، انتظار می‌رود رشد تعاملات اقتصادی، برخلاف مسائل صرفاً سیاسی و امنیتی، بتواند منافع مشترک و پایداری برای دو دولت به ارمغان آورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

THE PATHOLOGY OF IRAN-AFGHANISTAN RELATIONS FROM POLITICAL ECONOMY PERSPECTIVE (2001-2018)

نویسندگان [English]

  • Naser Yousefzehi 1
  • Hossein Farzanehpour 2
  • Ahmad Bakhshi 3
چکیده [English]

Iran's first rank in exporting goods to Afghanistan in the years 2015-2017 is an indicator of improvement in the relations of the two countries. The improvement of economic relations has had positive effects on Tehran-Kabul political ties. But these commercial relations are still having many problems. The present paper using political economy approach and historical studies of the foreign affairs relations of the two countries (1794-2017) seeks to identify the most important political and economic challenges affecting Iran-Afghanistan trade relations in national, regional and world levels (2001-2018). The importance of this paper is representation of recent two and multi-lateral foreign development of Iran and Afghanistan with economic approach.The research results contain several points. First, the economic relations between Iran and Afghanistan from Qajar Period to present have been influenced by governed ideologies of the two countries and the international system.Second, Iran and Afghanistan in post-Taliban arena and in the scene of practice have not yet achieved a common objective and regional political consensus.Third, political instability, administrative corruption, non-economic discourse of parties, and the economy of rentiers in both countries have had negative reflections on trade relations between the two countries. Fourth, the ineffectiveness of regional organizations such as ECO and the influence of regional and trans-regional countries on Afghanistan have negatively affect the economic ties between Tehran and Kabul. But unlike the political-security problems, the present growth of economic transactions between Iran and Afghanistan could bring about common objective and sustainable interests for the two states.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Afghanistan
  • Iran
  • Political Economy
  • Economic Relations
آقاجانی، احمد و محمود عسگری (1389)، "قدرت­افکنی هند و ملاحظه­های امنیتی برای ج.ا. ایران"، فصلنامه­ راهبردی دفاعی، سال 8، شماره 30 (پاییز)، صفحات 66-27.
آقاجری، محمدجواد و سیمین سادات رستمی­فر (1391)، "پیمان سارک و تأثیر آن بر منطقه­گرایی"، مطالعات روابط بین­الملل، دوره 5، شماره 20 (زمستان)، صفحات 40-9.
آقاجری، محمدجواد و مرتضی کریمی (1394)، "نقش بازیگران منطقه­ای در فرایند دولت­سازی افغانستان در دوران طالبان و پساطالبان"، مطالعات روابط بین­الملل، دوره 8، شماره 30 (زمستان)، صفحات 104-57.
بابا، علی­اکبر (1390)، "برگزاری هفدهمین اجلاس سران کشورهای عضو جنوب آسیا (سارک) در مالدیو"، رویدادها و تحلیل­ها، شماره 262 (آذر)، صفحات 80-75.
برادران شرکاء، حمیدرضا (1380)، "خارج از مسائل سیاسی، شرایط برای حضور ایران در افغانستان مهیاست"، بررسی­های بازرگانی، شماره 174 (اسفند)، صفحات 51-47.
بیژن، عارف و محسن رحمانی واسوکلایی (1395)، "نقش اکو در توسعه روابط اقتصادی کشورهای عضو"، سیاست، سال 1، شماره 9 (بهار)، صفحات 78-58.
پوراحمدی، حسین و محمد شم­آبادی (1390)، مقدمه­ای بر نظریه اقتصاد سیاسی اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
ترابی، قاسم (1389)، "حمله آمریکا به افغانستان از منظر واقع­گرایی و لیبرالیسم"، مطالعات منطقه­ای؛ اسراییل‌شناسی-آمریکاشناسی، سال 12، شماره 1 (زمستان)، صفحات 184-151.
تقی­زاده انصاری، مصطفی (1387)، "سازمان همکاری منطقه­ای آسیای جنوبی (سارک) و نقش آن در توسعه همکاری­های منطقه­ای"، تحقیقات حقوقی آزاد، دوره 2، شماره 4 (پاییز)، صفحات 100-71.
تمنا، فرامرز (1387)، سیاست خارجی آمریکا در افغانستان، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
توسلی غرجستانی، محمد (1394)، "تأثیر متقابل سیاست­های مالی و پولی بر انتخابات"، اندیشه معاصر، سال 3، شماره 2 (زمستان)، صفحات 290-267.
تیشه­یار، ماندانا (1391)، "نگاهی به ملاحظات جمهوری اسلامی ایران درباره حضور ناتو در افغانستان"، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، دوره 18، شماره 78 (تابستان)، صفحات 20-1.
جالینوسی، احمد و اعظم خانی (1391)، "جایگاه افغانستان و قرقیزستان در راهبرد آمریکا در منطقه هارتلند جدید"،  مطالعات منطقه­ای: آمریکاشناسی-اسرائیل­شناسی، سال 14، شماره 1 (زمستان)، صفحات 28-1.
حافظ­نیا، محمدرضا و همکاران (1390)، "بررسی چالش­های جغرافیای سیاسی در همگرایی منطقه­ای، مطالعه موردی: سازمان همکاری­های اقتصادی (اکو)"، ژئوپلیتیک، سال 8، شماره 1 (بهار)، صفحات 41-1.
حسنتاش، غلام‌حسین و سیاوش صمیمی (1395)، تجارت انرژی ایران و افغانستان، تجارب و  راهکارها، تهران: هزاره سوم اندیشه.
خسرویان، محبوبه و مصطفی زمین­پرداز (2016)، "تحلیل سیاسی و حقوقی آثار ورود افغانستان به سازمان تجارت جهانی (WOT)"، دومین کنفرانس بین­المللی مدیریت و HUMANITIES، استانبول ترکیه.
دهقانی فیروزآبادی، جلال و مرتضی دامن­پاک جامی (1395)، "دیپلماسی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی؛ ارزیابی 25 سال روابط اقتصادی ایران و جمهوری­ها پس از استقلال"، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، دوره 22، شماره 96 (زمستان)، صفحات 65-25.
رحمانی، حامد و همکاران (1394)، "ساختار فساد در نظام اداری کشور: بررسی ساختار شکل­گیری فساد اداری در سازمان­های مادی، هنجاری و سازمان­های با هدف انتظامی، با استفاده از روش آنتروپی شانون"، مدیریت منابع در نیروی انتظامی، سال 3، شماره 4 (زمستان)، صفحات 38-11.
رحمانی، میترا و همکاران (1385)، "دستاوردهای تجاری تشکیل بلوک منطقه­ای در مرکز قاره آسیا"، پژوهش‌نامه­ی بازرگانی، سال 10، شماره 38 (بهار)، صفحات 236-213.
رسولی، الهام (1386)، "نقش و تأثیر قدرت­های خارجی در عدم همگرایی در میان اعضای اکو"، مطالعات آسیای مرکزی  و قفقاز، سال 15، شماره 60 (زمستان)، صفحات 188-169.
___________(1390)، "بسترها و راه­­کارهای اقتصادی و حقوقی نهادینه­شدن احزاب سیاسی"، ره­آورد سیاسی، سال 8، شماره 33 (پاییز)، صفحات 202-179.
رضائی، علی­رضا و قاسم ترابی (1390)، "اقتصاد سیاسی بین­الملل در تئوری و عمل: مطالعه موردی تعامل اقتصادی چین و ایالات‌متحده آمریکا، مطالعات سیاسی، سال 4، شماره 13 (پاییز)، صفحات 32-1.
رفیع، حسین و محسن بختیاری جامی (1393)، "چالش­های صلح در افغانستان"، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، دوره 20، شماره 88 (زمستان)، صفحات 58-33.
روحانی، حسن (1390)، شناسایی پتانسیل صادراتی محصولات نساجی افغانستان و تبیین اولویت­های صادراتی این محصولات (با استفاده از مدل شبیه‌سازی پتانسیل تجاری دوجانبه (TRADESIM) پایان‌نامه کارشناسی ارشد، گروه علوم اقتصادی، دانشگاه فردوسی مشهد.
زارع­شاهی، احمدعلی (1379)، "بی­ثباتی سیاسی و امنیت اقتصادی و تأثیر آن بر عوامل تولید در ایران"، مطالعات راهبردی، دوره 3، شماره­های 7 و 8 (بهار و تابستان)، صفحات 242-241.
سازمان توسعه تجارت ایران (1395)، کتاب افغانستان، تهران: سازمان توسعه تجارت ایران.
________________ (1396/الف)، گزارش عملکرد تجارت خارجی ایران در چهارماهه سال 1396.
________________ (1396/ب)، روابط تجاری دوجانبه ج.ا.ایران با افغانستان.
________________ (1396/ج)، گزارش عملکرد تجارت خارجی کشور.
________________ (1397)، گزارش عملکرد تجارت خارجی کشور.
سالمی قمصری، مرتضی و محمود مرتضایی­فرد (1392)، "تحزب و ساختار اجتماعی-اقتصادی ایران، مطالعه موردی دوره اول تحزب 1304-1287ه.ش"، علوم اجتماعی، شماره 63 (زمستان)، 219-174.
سجادی، عبدالقیوم (1393)، افغانستان و جهانی­شدن، کابل: صبح امید.
سروری، محمدعارف (1389)، افغانستان: از شهادت احمدشاه مسعود تا سقوط طالبان، تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین­المللی ابرار معاصر.
شفق­­خواتی، محمد (1390)، "نگاه اِجمالی به جریان­های فکری و سیاسی افغانستان"، پژوهش­­های منطقه­ای، سال 1، شماره 7 (تابستان)، صفحات 100-53.
شفیعی، اسماعیل و نعیم عیدوزایی (1392)،"نقش حمایت خارجی در احیای طالبان در افغانستان"، مطالعات شبه­قاره، سال 5، شماره 16 (پاییز)، صفحات 126-91.
شفیعی، نوذر و روح­الله صالحی دولت­آباد (1395)، "تبیین دیپلماسی جدید همسایگی چین نسبت به افغانستان"، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، دوره 22، شماره 94 (تابستان)، صفحات 102-71.
شفیعی، نوذر و همکاران (1391)، "رویکرد هند در قبال افغانستان پس از 11 سپتامبر 2001م. (با نگاه به ایران)"، ژئوپلیتیک، سال 8، شماره 2 (تابستان)، صفحات 152-125.
صادقی، شمس‌الدین (1390)، "فرصت­ها و موانع همکاری­های راهبردی ایران و هند در اقتصاد سیاسی جهانی انرژی"، مطالعات شبه­قاره، سال 3، شماره 9 (زمستان)، صفحات 54-29.
عباسی، ابراهیم (1391)، "عناصر ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی محلی در توسعه روابط دوجانبه ایران و افغانستان"، ژئوپلیتیک، سال 8، شماره 3 (پاییز)، صفحات 215-182.
عباسی، ابراهیم و مجید رنجبردار (1390)، "کمک­های مالی ایران به افغانستان: اهداف و آثار اقتصادی آن"، روابط خارجی، سال 3، شماره 3 (پاییز)، صفحات 229-195.
عزتی، عزت­الله و شمس‌الدین شکری (1393)، "خراسان بزرگ محور ترانزیت، امنیت و توسعه شرق کشور"، خراسان بزرگ، سال 5، شماره 16 (پاییز)، صفحات 85-75.
فاضلیار، فضل­الرحمن (1395)، جامعه جهانی و دولت-ملت­سازی در افغانستان (2001-2015م.)، کابل: بین­المللی سرور سعادت.
فرهنگ، عبدالهادی (1395)، تجارت میان افغانستان و ایران؛ یک دهه ارتباط، تهران: عرفان.
فلاحی، سارا (1386)، "بررسی مقایسه­ای دیپلماسی هسته­ای دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی و محمود احمدی­نژاد"، علوم سیاسی، دوره 2، شماره 1 (بهار)، صفحات 86-53.
قاسمی، عبدالخالق (1393)، "راهبردهای گسترش روابط اقتصادی ایران و افغانستان"، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده مدیریت و اقتصاد، دانشگاه تهران.
قهرمان­پور، رحمان (1382)، "حضور آمریکا در افغانستان و منافع ملی ایران"، مطالعات منطقه­ای، سال 4، شماره 3 (تابستان)، صفحات 40-21.
کرم­زادی، مسلم (1391)، "وابستگی­ به درآمدهای بی­ثبات نفتی، بی­ثباتی در سیاست و توسعه اقتصادی در ایران"، رهیافت انقلاب اسلامی، سال 6، شماره 21 (زمستان)، صفحات 68-49.
کلارک، بارسی استوارت (1389)، اقتصاد سیاسی تطبیقی، ترجمه عباس حاتمی، تهران: کویر.
کولایی، الهه (1389)، "نقش ایران در امنیت انرژی در منطقه و جهان"، تحقیقات سیاسی و بین­المللی، دوره 1، شماره 4 (پاییز)، صفحات 89-63.
لطفی، حیدر (1394)، "تحلیل ژئوپلیتیکی روابط افغانستان و ایران؛ چالش­ها و فرصت­ها"، خراسان بزرگ، سال 6، شماره 19 (تابستان)، صفحات 76-57.
متقی، سمیرا (1395)، "اقتصاد سیاسی بین­الملل از سرمایه­داری و کمونیسم تا انقلاب اسلامی"، رهیافت انقلاب اسلامی، سال 10، شماره 36 (پاییز)، صفحات 76-59.
محمدی­لرد، عبدالمحمود (1393)، "انتخابات ریاست­جمهوری و ثبات سیاسی جمهوری اسلامی ایران"،  مطالعات راهبردی، سال 17، شماره 1 (بهار)، صفحات 86-63.
مرادی، علی­رضا (1389)، "نگاهی به اتحادیه سارک؛ اهداف، چالش­ها و فرصت­های آینده برای ایران"، رویدادها و تحلیل­ها، شماره 242 (فروردین)، صفحات 76-71.
مرکز مالمیری، احمد و رحمان قهرمان­پور (1382)، "بررسی راه­های اعطای کمک­های مالی دولتی به احزاب"، پژوهش، سال 10، شماره 38 (تابستان)، صفحات 234-193.
مصلی­نژاد، عباس (1393)، اقتصاد سیاسی بین­الملل، تهران: دانشگاه تهران.
موسوی شفائی، مسعود و فرزانه نقدی (1394)، "اقتصاد سیاسی بین­المللی ایران در دوران پساتحریم"، روابط خارجی، سال 8، شماره 4 (زمستان)، صفحات 62-21.
موسوی شفائی، مسعود و همکاران (1393)، "تبیین مسیرهای انتقال انرژی بر اساس نظریه‌های روابط بین­الملل: مطالعه موردی خط لوله تاپی و صلح"، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 85 (بهار)، صفحات 189-161.
مؤسسه تحقیقاتی تدبیر اقتصاد (1393)، فرصت­های راهبردی در روابط اقتصادی ایران و افغانستان، تهران: مؤسسه تحقیقاتی تدبیر اقتصاد.
میراحسنی، منیرالسادات (1388)، "برخی از مهم‌ترین نهادهای همکاری اقتصادی در آسیا"، مجله­ی اقتصادی، سال 9، شماره­های 92 و 91 (خرداد و تیر)، صفحات 81-61.
نجفی، محمدعلی و همکاران (1389)، چشم­انداز توسعه روابط اقتصادی ایران و افغانستان؛ با تأکید بر ولایت هرات، تهران: مؤسسه اندیشه­سازان نور.
نورعلی­وند، یاسر و علی خلیلی­پور رکن­آبادی (1390)، "چندجانبه­گرایی و روابط فرا آتلانتیک در افغانستان"،  مطالعات راهبردی، سال 14، شماره 1 (بهار)، صفحات 200-175.
وثوقی، سعید و همکاران (1393)، "تبیین جایگاه افغانستان به­عنوان کانون چند زیرسیستم منطقه­ای با تأکید بر منطقه آسیای جنوبی و نقش هندوستان"، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 87 (پاییز)، صفحات 177-149.
وزارت عدلیه افغانستان (1386)، میثاق ملل متحد برای مبارزه علیه فساد اداری، کابل: وزارت عدلیه.
یاری، احسان و مرضیه عابدی (1394)، "تحلیل و ارزیابی گره ترکمنستان در شبکه­ منطقه­ای ایران؛ فرصت­ها و چالش­های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی همکاری ایران و ترکمنستان"، مطالعات سیاسی جهان اسلام، سال 4، شماره 15 (پاییز)، صفحات 226-195.
انتقاد مسئولین افغانستان از عملکرد سازمان اکو، قابل‌دسترسی در آدرس اینترنتی:
www.acci.org.af/da/component/content/article/38-news/1104-n.html
شرکای تجاری افغانستان، قابل دسترسی در آدرس اینترنتی:
www.statista.com/statistics/262181/main-import-partners-of-afghanistan/
wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/AFG/StartYear/2008/EndYear/2016/TradeFlow/Import/Partner/BY-COUNTRY/Indicator/MPRT-PRTNR-SHR